Schaken | Grote rel tussen Niemann en Carlsen - Hoe groot is de kans op vals spel?

Het begon allemaal begin deze maand op het prestigieuze schaaktoernooi de Sinquefield Cup. Carlsen verloor verrassend zijn eerste partij van Niemann. Het was de eerste keer in twee jaar dat Carlsen een wedstrijd verloor die hij met de witte stukken mocht spelen. Van controverse was op dat moment echter nog geen sprake.

Dat veranderde toen de twee schakers enkele dagen later opnieuw tegenover elkaar kwamen te zitten. Na slechts één zet gedaan te hebben, gaf Carlsen de partij op en zette hij zijn camera uit. De presentatoren wisten niet wat er gebeurde en de verwarring en verbazing over de ultrakorte partij was groot.

Al snel kwam naar buiten dat Carlsen zijn tegenstander verdacht van vals spel en de wildste theorieën doken op. Zo zou Niemann via een anaal seksspeeltje signalen doorgestuurd krijgen over welke zetten hij moest doen. Niemann werd daarop flink gecontroleerd en er werd een vertraging van 15 minuten op de uitzending gezet. Er werd niks gevonden, maar de wedstrijd die volgde eindigde in een remise. De jonge Amerikaan zou uiteindelijk als zesde eindigen.

Vlak na de opvallende opgave van Carlsen wilde de Noor nog niets zeggen. Het enige dat hij van zich liet horen was een oude quote van voetbaltrainer José Mourinho: "Als ik spreek, zit ik diep in de problemen."

Maandagavond was daar echter toch een uitgebreid statement van Carlsen via zijn Twitter. Carlsen beschuldigt Niemann openlijk van vals spel en zegt niet meer tegen hem te willen schaken. Volgens Carlsen is vals spel een grote bedreiging voor de sport en had hij voor de wedstrijd al zijn vermoedens. De plotselinge opmars van de pas negentien jaar oude Niemann vond Carlsen verdacht en dus besloot hij de jonge Amerikaan te testen.

Carlsen opende met een zeer ongebruikelijke zet, die hij pas één keer eerder in zijn carrière gebruikt had. Niemann counterde echter met de perfecte tegenzet en gaf na afloop aan dat hij deze opening bestudeerd had. Dat was reden genoeg voor Carlsen om overtuigd te zijn van het valse spel van Niemann en dus ontstond de beslissing om de tweede partij niet uit te spelen.

Niemann is zich van geen kwaad bewust. Hij ontkent stellig valsgespeeld te hebben en gaf aan bereid te zijn om naakt te spelen, om alle twijfel weg te nemen. Het vervelende voor Niemann is dat hij de schijn flink tegen heeft vanwege zijn verleden.

Op 12- en 16-jarige leeftijd werd Niemann al betrapt op valsspelen bij online schaakwedstrijden en dat heeft de Amerikaan inmiddels ook toegeven. Hij bezweert ons echter dat hier de afgelopen jaren absoluut geen sprake meer van is en dat hij nog nooit heeft valsgespeeld op een fysiek bord.

Dat vertrouwen te voet komt en te paard vertrekt, blijkt maar weer eens. Volgens Carlsen heeft Niemann vaker valsgespeeld dan hij toegeeft en is dit ook recent nog voorgekomen. In zijn statement kwam Carlsen terug op het verleden van Niemann: "Ik wil niet tegen schakers spelen die in het verleden valsgespeeld hebben, want ik weet niet waartoe ze in staat zijn in de toekomst."

De Noorse wereldkampioen heeft steun gekregen van website Chess.com, één van de grootste organisatoren van het mondiale schaken. De website heeft het account van Niemann verwijderd en gaf aan fel te strijden tegen vals spel.

Er is echter ook veel kritiek op Carlsen. Oud-schakers beschuldigen de Noor van insinuaties en vinden zijn opgegeven partij een schande. Zo is de schaakwereld vanwege de rel tot op het bot verdeeld. Probeert Carlsen de sport op een goede manier te beschermen of is hier sprake van ongefundeerde beschuldigingen van een slecht verliezer?

Hoe speel je vals bij schaken? Dat is ongetwijfeld een vraag die nu bij veel mensen speelt. Het antwoord op die vraag heeft alles te maken met statistiek. Computers zijn inmiddels zo ver ontwikkeld dat er programma's bestaan die in elke situatie bliksemsnel kunnen bereken wat de ideale zet is op een bepaald moment.

Uiteraard zijn schakers zoals Carlsen van een uitzonderlijk niveau en weten zij, net als de computer, zeer regelmatig de ideale zet te vinden. De vraag is echter wat de mogelijkheid is dat een speler bijna altijd de ideale zet vindt.

Hiervoor zijn statistieken ontwikkeld die berekenen in hoeveel procent van de gevallen een zet van een schaker correspondeert met de ideale zet volgens een computerprogramma. Elke zet wordt op een schaal van 0 tot 1 beoordeeld en uiteindelijk rolt hier een eindcijfer uit na afloop van de wedstrijd.

Een gemiddelde grootmeester zit op een percentage van rond de 60 procent. Carlsen zit hier flink boven. Als de Noor in topvorm is, zal hij gemiddeld in 70 procent van de gevallen een perfecte zet spelen. De legendarische Gary Kasparov zat in zijn beste tijd gemiddeld op 69 procent en de al even legendarische Bobby Fischer zat tijdens zijn befaamde reeks van 20 gewonnen wedstrijden op rij op 72 procent.

De eerste keer dat deze statistieken nuttig konden worden ingezet, was in 2010. De Franse schaker Sébastien Feller haalde dat jaar op een toernooi in Parijs het duizelingwekkende percentage van 98,5 procent. De alarmbellen gingen rinkelen, want zelfs voor de meest briljante schakers is het onmogelijk om zo vaak de perfecte zet te vinden.

Al snel bleek er inderdaad sprake te zijn van oplichting. Op de telefoon van een handlanger van Feller werden honderden sms'jes gevonden met aanwijzingen van iemand die tijdens de wedstrijd een computerprogramma mee liet draaien. De handlanger gaf vervolgens in code door aan Feller wat de ideale zet was, door achter verschillende tafels plaats te nemen.

Hierbij moet gezegd worden dat Carlsen en andere schakers uiteraard ook uitschieters naar boven hebben. Zo speelt de Noor wel eens wedstrijden waar hij richting de 80 procent gaat. Het gaat echter vooral om extreme percentages, die wiskundig bijna onmogelijk zijn zonder hulp van een computer en dat is waar de prestaties van Niemann opvallen.

In de meeste gevallen speelt Niemann, sinds hij op het hoogste niveau schaakt, tussen de 50 en 60 procent. Dit zijn cijfers van 2019 tot en met 2022. Vanaf een toernooi in Philadelphia in 2021 was er echter sprake van een gigantische uitschieter in de prestaties van Niemann. Zes toernooien op rij was het correspondentiepercentage boven de 70 procent.

Kijkend naar de normaalverdeling van het niveau van Niemann is de kans dat hij een toernooi lang boven de 70 procent speelt 1 op 18, als je ervan uitgaat dat er geen vals spel plaatsvindt. De cumulatieve percentages van dit hoge niveau in opeenvolgende toernooien worden uiteraard snel kleiner. Bij twee toernooien achter elkaar is de kans 1 op 129, drie toernooien achter elkaar 1 op 983, vier toernooien achter elkaar 1 op 6194, vijf toernooien achter elkaar 1 op 34646 en zes toernooien achter elkaar is de kans 1 op 76609.

Dit komt neer op een kans van 0,0001 procent dat Niemann dit niveau wist te halen zonder vals te spelen, als je kijkt naar de normaalverdeling van zijn spel van 2019 tot 2022. Uiteraard is deze verdeling niet helemaal representatief, omdat sporters zich nu eenmaal ontwikkelen en Niemann bovendien nog zeer jong is. Een schaker kan reuzenstappen zetten in zijn ontwikkeling, maar opvallend zijn de cijfers zeker.

Daar komt nog eens bij dat er meerdere wedstrijden van Niemann zijn die wel heel extreem naar boven uitschieten. Feller was met zijn 98,5 procent al bijzonder opvallend, maar Niemann deed er in 2020 nog een schepje bovenop.

In een wedstrijd tegen Mathieu Cornette maakte Niemann volgens de computer geen enkele keer een fout. In 100 procent van de gevallen was de zet die hij deed de perfecte zet. Na afloop zei de verblufte Cornette dat hij nog nooit zo compleet gedomineerd was op een schaakbord en vroeg hij Niemann of een specifieke zet met zijn paard de beslissende fout was.

Volgens de computer was dit inderdaad een zeer slechte zet van Cornette, met een correspondentiepercentage van slechts 0,37. Niemann wuifde deze vraag echter weg en gaf brutaal aan dat de opening van Cornette waardeloos was, in plaats van in te gaan op de opvallend slechte zet met het paard.

Niemann speelde dus beter dan Feller in 2010, van wie bewezen is dat er sprake was van vals spel. Toch is één losse wedstrijd uiteraard geen bewijs. Iemand kan in topvorm zijn die dag of simpelweg de mazzel hebben dat hij een aantal keer per toeval de perfecte keuze maakt. Het bleef echter niet bij één perfecte wedstrijd voor Niemann. Datzelfde jaar haalde hij tegen Cristopher Woojin Yoo opnieuw een 100 procent score.

Het zou ook niet bij twee wedstrijden blijven. In de jaren 2021 en 2022 volgden nog eens acht wedstrijden waarbij Niemann volgens de computer perfect schaakspel afleverde. Concreet bewijs voor valsspelen is het niet, maar de vermoedens van Carlsen zijn in het licht van deze cijfers zeker te begrijpen.

De grote vraag is nu wat de schaakwereld gaat doen. Carlsen is het absolute uithangbord van de sport, maar zolang er geen concreet bewijs is tegen Niemann valt de jonge Amerikaan weinig te verwijten. De maatregelen en de controles zullen verscherpt worden en wellicht dat het aantal digitaal gespeelde toernooien af zal nemen.

Zoals gezegd heeft Niemann dus al aangegeven graag naakt te willen spelen, als dat nodig is om zijn naam te zuiveren. Zover zal het echter niet komen en dus wordt het interessant om te zien of Carlsen voet bij stuk houdt.

Gaat hij inderdaad nooit meer tegen Niemann spelen? Dan zal de Noor de komende jaren op heel veel toernooien verstek moeten laten gaan en zijn positie als beste schaker van de wereld op het spel zetten.